فرصتی برای بروز احساسات و اندیشه ها
(زهرا فرمانی / محقق و کارشناس هنر کودکان – روانشناس)
هنر و کودک
در بحث هنر کودک دو مقوله کاملاً مجزا مطرح است. هنر برای کودک و هنر کودک. آنجا که هنرمند بزرگسال با ابزار هنری فعالیتی برای کودکان انجام می دهد،هنر در خدمت کودک قرار می گیرد و آنجا که کودکان شخصا ابزار هنر را در اختیار می گیرند تا احساس و اندیشه و تجربه شان را بیان کنند، قلمرو هنر کودک است. این دو مقوله در عین جدایی و استقلال، تأثیر جدی بر یکدیگر دارند. در تحلیل و بررسی هر کدام، نقاط مشترکی وجود دارد.
کودکی که ابزار هنر را در اختیار می گیرد، متأثر از مجموعه عناصر هنری است که پیرامون او را فرا گرفته است؛ چه آثاری که توسط بشر پدید آمده است و چه طبیعتی که در آن زیست می کند.
هنرمندی که از ابزار هنر استفاده می کند تا آفرینشی در خدمت کودک داشته باشد، مجموعه توانایی ها، نیازها، علایق و انگیزه های کودک راهنمای اوست تا سودمندی اثرش کم مایه نباشد. یکی از راه های دسترسی به این مجموعه، هنر آفریده شده توسط خود کودکان است.
هنر برای کودک
کودکان نفس می کشند،
کودکان زنده اند،
کودکان هوشیارند.
پنج حس کودک او را یاری می هد تا هوشیار و توانا نفس بکشد تا متأثر از اطراف خود است. آنچه را می بینید، می شنود، لمس می کند، می بوید و می چشد، در رفتارهایش منعکس می شود. عکس العمل های او بازتاب دریافت های روزمره ی اوست. تحقیقات نشان می دهد که او حتی در زمانی که به صورت توده سلولی در حال تکثیر شدن در شکم مادر است، تحت تأثیر موسیقی و صدایی است که در پیرامون مادر پخش می شود. او لمس مادر و دیگران را حس می کند، متأثر از غذا و هوایی است که مادر از آن بهره می برد و تحت تأثیر متن و شعری است که مادر می خواند و می شنود.
تحقیقات دانشمندان گویای آن است که همه ی آنچه به کودک از نخستین ماه های به وجود آمدنش عرضه می شود، در حافظه اش بایگانی می شود. ممکن است آنها را به یاد نیاورد یا در موردش سخن نگوید، اما حافظه های بعدی او بر پایه آن اندوخته ها استوار خواهد شد.
به این ترتیب کودک از هر آنچه پیرامون آن را احاطه کرده است، با پنج حس خود تأثیر می گیرد و هوشیاری اش غنی می شود.
غنای این هوشیاری مدیون تلاش ماست!
ما در پیرامون او چه تدارک دیده ایم؟
کودکی که از بستر بر می خیزد، تا به بستر باز می گردد. مدام در معرض تحریک حواس پنج گانه اش است.
ما تا چه حد هوشیارانه پیرامن او را آراسته ایم؟
مروری کنید به زندگی نزدیک ترین کودکی که در کنارتان است.
با چه حالتی از خواب بر می خیزد؟چه بویی به مشامش می رسد؟ چه رنگ هایی اشیا و اطراف او را پوشانده است؟ حجم های پیرامونش چگونه کنار هم قرار گرفته اند؟ ذائقه اش را به موادی آغشته می کنیم؟ مواد مورد لمس چقدر تنوع و دلپذیری دارد؟
شما هنرمندید.
مخاطب من شما،
خواننده عزیزم،
شما هستید که هنرمندید!
به اطرافتان نگاه کنید! به اتاق به خانه ، به خیابان، به مدرسه، به شهر و طبیعت کنار کودک!
هنر را جستجو کنید!
هنر را جستجو کنید!
هنوز به هنر برای کودک نرسیده ایم، هنر به طور عام را جستجو کنید!
صادقانه بگویید، چقدر هنرمندانه است؟ …
طبیعت سرشار از زیبایی است. از آسمان تا زمین، نقطه به نقطه.
از صوت و از رنگ و فرم، از بو و مزه تا جنسیت ها. اگر می گذاشتیم کودکان در طبیعت عریان از تدارکات تمدن زندگی شهرنشینی به سر ببرد، بی شک و از هنگامی که از بستر بلند می شد تا هنگامی که به بستر می رفت از زیبایی هنر و طبیعت بهره می برد. از صدای پرندگان و تابش نور خورشید سحری، از سبزی گیاهان و گونه گونی رنگ گل ها، از تیرگی و سترگی کوه ها، از عظمت و آرامش کویرها، از دیدار و لمس جانداران لذت می برد.
طبیعت قُل می زند از هنر، قل می زند از زیبایی آرامش بخش روح و جسم کودک. اما در زندگی شهر نشینی، در کنج دیوارهای برج ها و آپارتمان ها، در حصار تنگ خانه ها و ازدحام وسیله در اتاقش، چه چیز برایش به ارمغان آورده ایم؟
هنر کودک
کودک بالقوه خلاق و آفریننده است. او از محیط می گیرد، با مجموعه توانایی ها و تجربه های قبلی خود در هم می آمیزد و بروز آن چیزی است، خاص خودش.
هنر کودک به تمام عرصه های هنر که در اطراف اوست، ارتباط پیدا می کند.
این تصور غلط که هنر کودک را فقط نقاشی های او می بینند، شاید به این لحاظ است که ثبت و جمع آوری نقاشی ساده تر بوده است و بیشتر مورد بحث و تحلیل روان شناسان قرار گرفته است و شاید تنها در این حوزه تحقیقات ارزشمند، ترجمه و تألیف شده است. عمده بررسی ها و تحلیل های نقاشی کودکان توسط روان شناسان انجام شده است و بیشتر منظور آن شناخت بیشتر از کودک بوده است.
از آن جا که وسیله ی اثرپذیر و اثرگذار برای ترسیم در کنار اکثریت قریب به اتفاق کودکان قرار دارد، فرصت بیشتری برای بررسی ویژگی های ترسیمی کودکان به وجود آمده است. پژوهش و تجربه های بسیاری روی آثار موسیقی و حجم سازی کودکان در جهان شروع شده است، می توان با مطالعه ی آنها پایه ی تفکر بررسی هنر کودکان را در کشورمان وسیع تر کرد.
برای کودک بگویید که شما کی هستید، چه می کنید، حاصل فعالیت هنری شما چیست و کجا نمونه هایی از آن را در زندگی روزمره ی خود پیدا می کند و حاصل فعالیت شما چه تأثیری در زندگی دارد. باید بتوانیم حرف ها را چنان ساده و صحیح بیان کنیم که کودک مخاطب شما آن را درک کند. برای این منظور همان مشاهده ی دقیق رفتار او و شنیدن حرف های او لازم است. اگر به حرف های کودک خود گوش کنید، یاد می گیرید که چگونه تجربه هایتان را با آنها سهیم شوید و یاد می گیرید که چگونه به او فرصت ابراز احساس و اندیشه اش را از طریق هنر مورد نظر خود فراهم کند. او ابتدا مدتی به تجربه و تقلید می پردازد و بعد از مدتی اگر شما زیاد دخالت نکنید، رفتارها و فعالیت های شخصی خود را در آن حوزه ابراز خواهد کرد.
تجربه های کار هنری با کودکان در برخی از شاخه های هنر در کشورمان محدود است.
به نقاشی و خمیر بازی و گاهی نمایش و موسیقی محدود شده است که معمولاً به آموزش مستقیم و یادگیری ذهن بسنده می کند. در اینکه کودک مانند معلمش کپی کند و تقلید کند خرسند می شوند و تشویقش می کنند و کمتر هنر را وسیله ابراز احساس از طریق ابزار قرار می دهند.
شما هنرمند عزیز
هر جا که هستید، و در هر حوزه ی هنری که فعالیت می کنید،
جای خالی پژوهش و تجربه با کودکان خالی است.
شما معلم عزیز
هنر کودک را به چند حوزه محدود نکنید.
هنر کودک را به آموزش فن محدود نکنید.
فرصت دهید که هنر فرصتی شود برای بروز احساس و اندیشه و تجربه کودک هر چقدر هم که ناشیانه باشد، بگذارید هنر فرصتی برای تخلیه ی انرژی، و روانی و تعالی رشد کودک فراهم آورد.
- فرمانی، زهرا، فرصتی برای بروز احساسات و اندیشه ها، جهان هنر، ماهنامه خبری، آموزشی، پژوهشی، تحلیلی هنرهای تجسمی، سال اول، شماره دوم، اردیبهشت 1385.
Persian 
English